James Buchanan(1919–2013)

Econoom die de Nobelprijs won voor het bewijzen dat politici geen engelen zijn

James Buchanan was de man die de romantiek uit de politiek haalde. Waar anderen droomden van wijze staatslieden die het algemeen belang dienden, zag Buchanan gewoon mensen met eigenbelang, ambities en beperkingen. Zijn "public choice theory" was revolutionary in zijn simpliciteit: pas dezelfde economische analyse toe op politici als op ondernemers, op bureaucraten als op managers.

Buchanan groeide op in Tennessee met een gezonde zuidelijke scepsis tegenover overheidsmacht. Hij combineerde deze instinctieve wantrouw met rigoureuze economische wetenschap om aan te tonen waarom democratische processen systematisch falen. Zijn werk legde de intellectuele basis voor constitutionele beperkingen op overheidsmacht — niet uit cynisme, maar uit realisme.

Belangrijkste ideeën

Politics without romance

Politici, bureaucraten en kiezers gedragen zich als economische actoren: zij maximaliseren hun eigenbelang binnen institutionele beperkingen. Dit verklaart waarom politiek vaak inefficiënte, corrupte uitkomsten produceert.

"Politics without romance: politicians are people too."

Constitutionele economie

De regels van het politieke spel zijn belangrijker dan wie het speelt. Goede instituties kunnen slecht gedrag beperken, slechte instituties corrumperen zelfs goede mensen. Design matters more than angels.

Fiscal illusion

Politici verbergen de werkelijke kosten van uitgaven door complexe financieringsmechanismen. Burgers accepteren meer overheidsuitgaven dan rationeel zou zijn omdat zij de echte prijs niet zien.

Rent-seeking als verspilling

Belangengroepen verspillen resources door overheidsprivileges na te jagen in plaats van waarde te creëren. Deze "rent-seeking" is pure deadweight loss — inspanning die niets produceert behalve herverdeling.

Unanimiteitsregel als ideaal

Alleen beslissingen waarbij iedereen erop vooruitgaat zijn economisch efficiënt. Meerderheidsbesluitvorming institutionaliseert uitbuiting van minderheden door minderheden.

The Calculus of Consent (1962)

De grondwet van public choice theory

Geschreven met Gordon Tullock, analyseerde dit pionierende werk democratische besluitvorming als economisch probleem. Buchanan en Tullock toonden aan dat verschillende stemregels verschillende uitkomsten produceren — en dat constitutionele keuzes daarom cruciaal zijn.

Kernpunten uit The Calculus of Consent

• Constitutionele vs. dagelijkse keuzes
  De regels van het democratische spel (constitutie) moeten onderscheiden worden van beslissingen binnen die regels — zoals spelregels vs. spelzetten.

• Kosten van besluitvorming
  Elke stemregel heeft externe kosten (van beslissingen waar je tegen bent) en besluitvormingskosten (tijd en energie om tot een besluit te komen).

• Unanimiteit als ideaal
  Bij unanimiteit weten we zeker dat een beslissing alle betrokkenen ten goede komt — maar unanimiteit is duur en soms onmogelijk.

• Logrolling kan efficiënt zijn
  Stemmenhandel ("ik steun jouw project als jij het mijne steunt") kan mensen helpen hun intense voorkeuren te uiten.

Waarom Buchanan de democratie redde door haar te ontmaskeren

Zijn analyse verklaart waarom moderne democratieën worstelen met begrotingstekorten, lobby-capture en polarisatie — niet als anomalieën maar als voorspelbare gevolgen van democratische prikkels.

Buchanan toonde aan dat goede bedoelingen niet genoeg zijn — institutioneel design is cruciaal. Zijn werk inspireerde constitutionele hervormingen van begrotingsregels tot term limits.

Hij bewees dat kritiek op democratie niet anti-democratisch hoeft te zijn — het kan leiden tot betere democratische instituties die menselijke natuur serieus nemen in plaats van haar te ontkennen.